Przez samowolę budowlaną należy rozumieć wybudowanie lub dokonanie rozbiórki obiektu budowlanego bez wymaganej zgody (pozwolenia na budowę) lub zgłoszenia, albo niezgodnie z warunkami uzyskanego pozwolenia lub wbrew sprzeciwowi właściwemu organowi administracji publicznej. Pod samowolę podchodzi również zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części bez stosownego pozwolenia (zgłoszenia). Za samowolę uznać należy ponadto budowę dokonaną z istotnymi odstępstwami od uzyskanego pozwolenia lub projektu objętego zgłoszeniem, oraz użytkowanie wzniesionego obiektu budowlanego bez zawiadomienia o zakończeniu budowy i uzyskania pozwolenia na użytkowanie, gdy przepisy prawa nakładały obowiązek uzyskania decyzji pozwalającej na użytkowanie.
Regulacja prawna dotycząca samowoli budowlanej została zawarta w ustawie z dnia w art. 48 – 49b ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. 2013.1409 j.t. ze zm.).
W przypadku stwierdzenia przez organ administracji publicznej samowoli budowlanej należy się liczyć z możliwością nakazania przez organ rozbiórki wzniesionego obiektu.
Podkreślenia wymaga, iż rozbiórka nie będzie konieczna, a istnieje możliwość legalizacji samowoli budowlanej, jeśli roboty były prowadzone zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego lub decyzją o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, a stan obiektu nie narusza przepisów prawa, w tym przepisów techniczno-budowlanych. Z legalizacją samowoli budowlanej wiąże się ustalenie przez organ wysokości opłaty legalizacyjnej.
Zgodnie z treścią Ustawy Prawo Budowlane za wykonanie robót budowlanych będących samowolą budowlaną grozi ponadto odpowiedzialność karna. Samowola budowlana jest przestępstwem, zagrożonym karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Na uwagę zasługuje fakt, iż nawet jeśli uda się zalegalizować samowolę budowlaną lub nastąpi rozbiórka, nie uniknie się odpowiedzialności karnej.
Samowola budowlana, jako przestępstwo, ulega przedawnieniu po upływie 5 lat od popełnienia czynu.
Natomiast samowola traktowana jako wykonanie obiektu bez pozwolenia na budowę nie przedawnia się i podlega postępowaniu legalizacyjnemu.
