Zgodnie z art. 77 oraz 78 k.k. Skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary tylko wówczas, gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa.
Co do zasady skazanego można warunkowo zwolnić po odbyciu co najmniej połowy kary.
Skazanego o jakim mowa w art. 64 § 1 (recydywista) można warunkowo zwolnić po odbyciu dwóch trzecich kary, natomiast określonego w art. 64 § 2 (multirecydywista) po odbyciu trzech czwartych kary.
Natomiast skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary.
Powyższe zasady stosuje się odpowiednio do sumy dwóch lub więcej nie podlegających łączeniu kar pozbawienia wolności, które skazany ma odbyć kolejno.
Skazanego można, niezależnie od warunków określonych wyżej, zwolnić warunkowo po odbyciu 15 lat pozbawienia wolności.
Na uwagę zasługuje również to, iż jeżeli skazany uzyskał przerwę przy w wykonaniu kary pozbawienia wolności i trwała co najmniej rok, a skazany odbył co najmniej 6 miesięcy kary – sąd penitencjarny może warunkowo zwolnić skazanego z odbycia reszty kary.
Podkreślenia wymaga, iż decyzja o warunkowym zwolnieniu to pewna korekta prognozy kryminologiczno – społecznej, która została postawiona osobie skazanej w chwili wymierzenia mu kary. By takie warunkowe zwolnienie zaistniało, musi istnieć prawdopodobieństwo bliskie pewności, że w postawie skazanego zaszły tak radykalne zmiany, że dalsze odbywanie kary jest niepotrzebne (por. postanowienie SA w Krakowie z 07.09.2018 roku, II AKzw 676/18).
Wprawdzie warunkowe przedterminowe zwolnienie udzielane jest fakultatywnie, to jednak nie oznacza to dowolności w orzekaniu. W takiej sprawie powinny być rozważone przesłanki obiektywne określone w cytowanym już artykule ustawy karnej, które uzasadniają dodatnią prognozę skazanego, tzn. skazany będzie zachowywał się należycie i będzie przestrzegał porządku prawnego.
Kodeks karny przy stosowaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia nie rozróżnia przestępstwa, za jakie dana osoba została skazana. W takim razie jest to instytucja uniwersalna wobec wszystkich skazanych i nikt nie jest w tym przypadku wykluczony. Warunkowe przedterminowe zwolnienie jest instytucją mającą być wyrazem sprawiedliwości sądowej, a jej stosowanie nie może być utożsamiane z nadmierną surowością sądów.
Instytucja warunkowego zwolnienia stanowi naturalne zwieńczenie systemu progresywnego odbywania kary, którego elementy zostały przyjęte w polskim prawie karnym wykonawczym. Zapobiega to prizonizacji, a ukierunkowuje pracę resocjalizacyjną – tak personelu więziennego, jak i samych skazanych – na przygotowanie do opuszczenia przez skazanych zakładu karnego i zgodne z prawem funkcjonowanie poza murami zakładu karnego. Ma to szczególne znaczenie właśnie dla skazanych na kary długoterminowe, którzy potrzebują większej motywacji, by nie popaść w desperację, a zmobilizować się do zmiany postaw życiowych. Tym bardziej, że ustawodawca nie ogranicza dostępu do dobrodziejstwa warunkowego przedterminowego zwolnienia żadnej kategorii sprawców. Decyzja o udzieleniu warunkowego przedterminowego zwolnienia zawsze pociąga za sobą ryzyko, że zwolniony powróci na drogę przestępstwa. Równie fatalna w skutkach może się jednak okazać odmowa udzielenia środka probacyjnego sprawcy, który podjął wysiłek zmiany i potrzebuje sygnału od społeczeństwa, iż warto dać mu jeszcze jedną szansę.
